पण या फाळणीच्या घोषणेनंतर काय झालं? याबद्दल थोडी खोलात जाऊन माहिती घेऊया. लेख पूर्ण वाचलात तर आपल्या देशाचा एक संघर्षमय इतिहास तुम्हाला समजेल.

भारताची फाळणी कशी झाली?

आनंद हा प्रत्येक व्यक्तीच्या हातात असून इतर कशावरही अवलंबून नाही हा संदेश आपल्याला या पुस्तकातून मिळतो. ‘इचिरो किशिमी’ आणि ‘फुमिटेक कोगा’ यांनी हे पुस्तक लिहिलं आहे.

वेगवेगळी प्रकरणं, मुद्द्यांमधून पुस्तक उलगडत जातं हे आपण बऱ्याचदा पाहिलं आहे. पण हे पुस्तक मात्र प्रश्न उत्तरांच्या माध्यमातून आपल्या समोर येतं. एक तरुण व्यक्ती प्रश्न विचारते आणि मानसशास्त्रज्ञ ॲडलर आपल्या तत्वज्ञानातून मार्गदर्शन करतात.

यामध्ये आयुष्यातले क्लिष्ट प्रश्न, समस्या, प्रसंग अशा प्रत्येक प्रकारचे प्रश्न ती व्यक्ती त्यांना विचारते. त्यामुळे आयुष्याच्या प्रत्येक बाजूवर आपल्याला या पुस्तकातून माहिती मिळते. म्हणूनच हे पुस्तक आपल्या स्वतःशी जोडलं जातं. यातले प्रश्न आणि उत्तरं आपल्याशीच संबंधित वाटतात.

आपल्याला वाटतं की, आपल्या भावना आपल्या नियंत्रणात नाहीत, राग आल्यावर आपला कंट्रोल जातो. कधी आपण एखाद्यावर जोरात ओरडून राग व्यक्त करतो तर कधी एखादी वस्तूदेखील फोडतो आणि आपल्या या कृतीचं खापर आपण भावनांवर फोडतो.

मला राग आला म्हणून मी तसं वागलो असं म्हणून मोकळं होतो. ही पळवाट अतिशय चुकीची आहे, याची जाणीव आपल्याला या पुस्तकातून होते. आपल्या प्रत्येकात स्वतःला नियंत्रित ठेवण्याचं सामर्थ्य आपल्यात आहे. आपण आपल्या भावनांना निवडू शकतो, नियंत्रणात करु शकतो, ही शिकवण उदाहरणांमधून आपल्याला मिळते.

त्यानंतर आपल्या आयुष्यातल्या समस्यांच्या मुळावरही हे पुस्तक भाष्य करतं. आयुष्यातल्या अनेक समस्यांचं मूळ आपल्या परस्पर संबंधांमध्ये असल्याचं या पुस्तकात सांगण्यात आलं आहे. प्रत्येक माणूस नात्यांतून बनला आहे.

आपलं इतरांशी नातं कसं आहे, आपलं स्वतःशी नातं कसं आहे, याभोवती आयुष्य फिरत असतं. आपण स्वतःला कमी समजत असू तर अनेक समस्या आपण स्वतःहूनच निर्माण करतो. याबरोबरच सतत लोकं काय म्हणतील, लोकांच्या अपेक्षा पूर्ण करु शकू का, यातूनही अनेक समस्या निर्माण होत असतात. त्यामुळे आपण स्वतःला प्रेमाने वागवण्याची गरज असते.

जर आपणच स्वतःला प्रेमाने, सन्मानाने वागवलं नाही तर इतरांकडूनही आपल्याला तशी वागणूक मिळत नाही आणि हे पुस्तक आपल्याला हेच सगळं समजावण्याचं प्रयत्न करतं. यासाठी लोकांचा विचार सोडून देणं, कोणी आपल्याबद्दल काय बोलतं, कोण काय विचार करतं याकडे दुर्लक्ष करणं महत्त्वाचं आहे.

जेव्हा आपल्याला हे जमेल तेव्हा आपण खऱ्या अर्थाने मुक्त, ताकदवान होऊन जगू शकतो. कोणताही संबंध आपल्या मनाची शांतता, स्वास्थ्य बिघडवणार नाही, याची काळजी आपण घेऊ तेव्हाच आयुष्याचा आनंद आपण घेऊ शकतो. हा दृष्टीकोन आपल्यात आणून स्वतःमध्ये बदल घडवण्यासाठी हे एक पुस्तक वाचणं अतिशय महत्त्वाचं आहे.

आजच्या गुंतागुंतीच्या डिजिटल जगात सोशल मीडिया लाइक्सच्या मागे अनेकजण पळत आहेत. प्रत्येकाला इतरांकडून ‘लाइक’ मिळण्याची अपेक्षा आहे. ते लाइक मिळाले नाही तरी अनेकजण अस्वस्थ होतात.

ही अस्वस्थता मिटवण्यासाठी इतरांकडून नापसंत केलं गेलं तरी ते स्वीकारण्याचं धैर्य आपल्यात असलं पाहिजे. कोणत्याही लाईक्सची गरज न पडता आपण जसे आहोत तसं स्वतःला स्वीकारण्याची जबाबदारी आपण घेतलीच पाहिजे. ही जबाबदारी आनंदी आयुष्याच्या गोल्डन रुल्सपैकी एक आहे, असं लेखक सांगतात.

आपल्या वैयक्तिक विकासासाठी आत्मविश्वास, आदर्श, आपली मूल्य यांना चिकटून राहणं कसं गरजेचं आहे यावरदेखील लेखक आपल्याला उत्तर देतात. स्वतःचा आनंद वाढवण्यासाठी कधीही खोटेपणा करु नका,

इतरांना खुश ठेवण्यासाठी स्वतःचे आदर्श पणाला लावू नका, मूल्य विसरु नका, कारण कितीही प्रयत्न केले तरी कोणाला ना कोणाला आपण नापसंतच असणार आहे. त्यापेक्षा प्रामाणिकपणे वागून जे आपल्यासोबत राहतील त्यांना खरा मान द्यावा.

कधीही कोणाला व्यवस्थित ओळखल्याशिवाय विश्वास ठेवू नका. लोकांमध्ये अडकून पडण्यापेक्षा तुमच्या मनाला काहीतरी करण्याची प्रेरणा मिळेल, ध्येय ठरवा आणि ते पूर्ण करण्यासाठी सर्वस्व झोकून प्रयत्न करत रहा, असा मोलाचा सल्ला या पुस्तकातून आपल्याला मिळतो.

पुस्तक वाचताना अनेकदा आपणही विचारमग्न होतो, स्वतःच्या वर्तणुकीविषयी, आयुष्याविषयी प्रश्न मनात निर्माण होतात. त्यामुळे खूप शिकवण या पुस्तकातून आपल्याला मिळते.

प्रश्नोत्तरांमुळे वाचन सहजसोपं होतं. त्यामुळे प्रत्येकाने हे पुस्तक नक्की वाचावं. वेगवेगळ्या भाषांमध्ये याचे अनुवाद उपलब्ध असून, ऑनलाइन, ऑफलाइन पद्धतीने आपण हे पुस्तक विकत घेऊ शकतो.

त्यात मला चित्रपट पाहण्याची जाम आवड. त्यामुळे शुक्रवार आला आणि फर्स्ट डे फर्स्ट शो पाहिला नाही, असं क्वचितच होतं.

तसं हे शुक्रवार आणि चित्रपट रिलीज होणं यांचं एकमेकांशी नेमकं काय कनेक्शन असावं? आठवड्यातील सगळे वार सोडून हे चित्रपट नेहमी शुक्रवारीच का प्रदर्शित होत असावेत? हा प्रश्न तुम्हालाही पडला असेल तर आजचा हा लेख अगदी तुमच्यासाठीच आहे.

आपण भारतीयांनी तशा बऱ्याच गोष्टी या हॉलिवूड मधून घेतल्या आहेत. त्यांचे अनुकरण करण्याच्या नादात ही चित्रपट शुक्रवारी प्रदर्शित करण्याची पद्धत सुद्धा सुटली नाही. हॉलिवूडमध्ये १९३९ रोजी ‘गॉन विथ द वाइंड’ (Gone with the wind) हा चित्रपट शुक्रवारी प्रदर्शित झाला.

परंतू एक दिवस आधी म्हणजेच गुरुवारी चित्रपटाचा प्रीमियर दाखवण्याची तिथे पद्धत होती. म्हणून शुक्रवारी चित्रपट प्रदर्शित करण्याचा पायंडा पाडला गेला आणि तेव्हापासून ही बाब सगळीकडेच लक्षणीय ठरली. ज्याचे भारतीयांनी अनुकरण केले.

अगदी १९३९ पासूनच भारतात शुक्रवारी चित्रपट दाखवण्याची प्रथा चालू झाली असे नाही तर भारतीय सिनेसृष्टीतील मैलाचा दगड म्हणून ओळखला जाणारा ‘नील कमल’ हा चित्रपट सोमवार दिनांक २४ मार्च १९४७ रोजी रिलीज करण्यात आला होता.

त्याकाळात भारतात शुक्रवारसाठी हट्ट किंवा तारखेवरून वाद देखील होत नव्हते. मात्र १९५० च्या अखेरीस भारतात ‘मुगल-ए-आजम’ प्रदर्शित झाला, ज्याला भरघोस यश मिळालं.

खरं तर, चित्रपटाच्या प्रदर्शनासाठी शुक्रवार निवडण्याचं संपूर्ण कारण हे आर्थिक फायद्यासाठी आहे आणि हे कारण त्या चित्रपटाच्यावेळी निर्मात्यांना उमगलं.

पण त्याचबरोबर पटकथा, संवाद लेखन, संगीत दिग्दर्शन, अभिनय, दिग्दर्शन नाटककार, एकपात्री सादरकर्ता असे पुलंच्या व्यक्तिमत्वाचे विविध आयाम होते.

त्यांचे विनोद, प्रवासवर्णने, नाटके यांचे व्हिडीओ आजही आवडीने पाहिले जातात. अशा पुलंनी १२ जून २००० रोजी आपल्यातून एक्झिट घेतली.

आज असलेल्या त्यांच्या बाविसाव्या स्मृतिदिनानिमित्त आपण त्यांच्या अशा काही पुस्तकांबद्दलची माहिती जाणून घेणार आहोत ज्यांची फार चर्चा झाली नाही.

अघळ पघळ

बारा लेखांचं संकलन असलेलं हे पुस्तक आहे. खळखळून हसायला लावणारे आणि मन प्रसन्न करणारे असे हे सर्व लेख आहेत. त्यांच्या पुस्तकातील शब्दांतून विनोदी प्रसंग डोळ्यांसमोर जसेच्या तसे उभे राहण्याची किमया या लेखांनी साधली आहे.

माझा एक अकारण वैरी, काही बे’ताल’ चित्रे, माझ्या भावी चरित्राची ऐतिहासिक साधेन अशी यातील लेखांची शीर्षकेही आगळीवेगळी आहेत. ‘अघळ पघळ’मध्ये पुलंनीच लिहिलेल्या “मराठी वाङ्मयाचा ‘गाळीव’ इतिहास”चा खंड दुसरा हा २० पानांमध्ये दिला आहे.

पु. लं. च्या वैचारिक लेखांचा हा संग्रह असलेलं हे पुस्तक आहे. ‘मराठी दृष्टिकोनातून मराठी माणूस’ हा सुरुवातीचा लेख. गांधीयुग व गांधीयुगान्त, संस्कार, छान पिकत जाणारे म्हातारपण, अत्रे : ते हशे आणि त्या टाळ्या, नाटकवेडा महाराष्ट्र, नामस्मरणाचा रोग, एक शून्य मी,

एक होती प्रभातनगरी, गांधीजी आणि त्यांचे घड्याळ अशा लेखांतून पु.लं.नी आपले विचार मांडले आहेत. स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्योत्तर परिस्थिती आपल्यासमोर मांडली आहे. संवेदनशील आणि सुसंस्कृत मराठी जनांचं दर्शन यातून आपल्याला घडवलं आहे.

अभिजात विनोद, प्रसंगनिष्ट विनोद, शब्दनिष्ट विनोद, कल्पनानिष्ट विनोद, विरोधाभासातून निर्माण होणारा विनोद, कलाटणी किंवा कडेलोटी विनोद, अतिशयोक्तीतून विनोद, विसंगतीतून विनोद असे हे विनोदाचे प्रकार आहेत.

आचार्य अत्रेंचे किस्से या प्रकारांसाठी वानगीदाखल देता येतील. आज आचार्य अत्र्यांची आठवण येण्याचं कारण म्हणजे आज आचार्य प्रल्हाद केशव अत्रे यांचा स्मृतिदिन. १३ जून १९६९ रोजी अत्रे गेले तरी आज ५३ वर्षांनंतर सुद्धा त्यांचे वोनोड हास्याची एक लकेर देऊन जातात.

आचार्य अत्रे यांची खासियत म्हणजे हजरजबाबी आणि त्वरित विनोद. आज त्यांच्या स्मृती जागवताना त्यांच्या या अफलातून किश्यांची आठवण आवर्जून येते. त्यातीलच काही आता जाणून घेऊ.

◆ पुण्याच्या अँपी थिएटर फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये ‘कळ्यांचे नि:श्‍वास’ या मालतीताई बेडेकरांच्या पुस्तकावर चर्चा होणार होती ज्यात विद्यार्थ्यांसाठी आचार्य अत्रे यांचे व्याख्यान आयोजित केले होते. आचार्य अत्रे यांनी व्याख्यानास सुरुवात केली आणि ‘सभ्य गृहस्थ हो!’

असे म्हटल्यावर तिसऱ्या मजल्यावरील एका विद्यार्थ्यांने ‘ओऽऽओ’ असा जोरदार प्रतिसाद दिला. त्यावर आचार्य अत्रे म्हणाले, ‘तुम्हाला नाही. मी सभ्य गृहस्थांना उद्देशून म्हटले होते.’ अशी हजरजबाबी, तात्काळ, सत्वर विनोदाची अनेक उदाहरणे खूप देता येतील.

◆ वक्‍त्याला बुचकळ्यात टाकणारे काही प्रेक्षक तसेच बेरकी असतात. एका सभेत एका श्रोत्याने काय हो, गाढवाच्या पाठीवर किती केस असतात? असे आचार्य अत्रे यांना विचारताच, “या व्यासपीठावर, तुमच्या पाठीवरचे मोजून सांगतो” म्हटल्यावर तो प्रेक्षक पळून गेला.

◆ आचार्य अत्रे पुण्यामध्ये राहत असताना एकदा काँग्रेसमधील तत्कालीन ज्येष्ठ नेते काकासाहेब गाडगीळ त्यांना म्हणाले, “तुमच्या साहित्य संमेलनाला मी कधी येत नाही. मी साहित्य संमेलनाला का येत नाही विचारा.”

अत्रे : का बुवा येत नाही?

काका: तुमच्या त्या साहित्य संमेलनात सगळे डँबिस लोक असतात.

अत्रे : मग तेवढ्यासाठी तुम्हाला न येण्याचे कारण काय? इतक्या डँबिस लोकांमध्ये अजून एक आला तर बिघडलं कुठं?

◆ एकदा आचार्य अत्रे फर्ग्युसन कॉलेजची ड्युटी संपल्यावर सायकलवरुन घरी येण्यास निघाले. सायकल जेमतेमच होती. ब्रेक नाही, सीट कडक. आचार्य अत्रे सायकलवर बसून काव्य करण्याच्या तंद्रीत फर्ग्युसनच्या उतारावरुन लकडी पुलावरुन निघाले.

लकडी पुलाजवळ स्मशानभूमी आहे. राम बोलो, भाय राम राम बोलो, भाय राम असे बोलत एक स्मशानयात्रा चालली होती. आचार्य अत्रे त्यांच्या नादात होते. त्यांचा धक्का खांदेकऱ्यांना लागला व ताटीवरील प्रेत खाली पडले.

त्यावर “अहो, काही समजते की नाही? वेळ काय, प्रसंग काय? असे म्हणून खांदेकरी अत्रेंवर ओरडू लागले. त्यावर अत्रे, ‘ज्याला लागले तो काही बोलत नाही आणि तुम्ही काय ओरडताय,’ असे म्हटल्यावर गंभीर प्रसंगात देखील खांदेकरी हसू लागले.

◆ धिप्पाड शरीरयष्टीचे अत्रे एकदा पुण्याच्या पर्वतीवर पायऱ्या चढून चालले होते. थोड्याच वेळात त्यांना दम लागला आणि ते धापा टाकू लागले. हे पाहून एका पंचाहत्तर वर्षाच्या धडधाकट म्हाताऱ्याने त्यांना डिचवले,

अहो, काय हे अत्रे? चार वेळा पायऱ्या चढून उतरतोय अजुनही दोन वेळा चढून दाखवीन. काय द्याल मला? त्या म्हाताऱ्याचा आगाऊपणा झटकन उतरवीत अत्रे उत्तरले, “हा, देईन ना खांदा!” त्यावर आजुबाजूचे हसू लागले.

◆ स.का. पाटील संयुक्त महाराष्ट्राचे विरोधक होते. ह्या सदोबा पाटलांची चेष्टा करण्याची एकही संधी आचार्य अत्रे सोडत नसत. ते नामदार होते. त्यांचा उल्लेख नेहमी नामदार सदोबा कान्होबा पाटील असा लांबलचक करण्याऐवजी नामदार स. का. पाटील असा करीत.

आचार्य अत्रे ‘नासका पाटील’ असा नेहमी उल्लेख करीत. सदोबा पाटलांनी मुंबई मराठी जनतेला मिळणार नाही अशी गर्जना केली होती. त्यामुळे आचार्य अत्रे यांचा सदोबांवर राग होता. आचार्य अत्रे एकदा म्हणाले,

“१३ ऑगस्टला मी जन्मलो. म्हणजे १३ ऑगस्टला विनोद जन्मला. १५ ऑगस्टला हिंदुस्थानला स्वातंत्र्य मिळाले. १५ ऑगस्टला भारत जन्माला आला. या दोन चांगल्या गोष्टी झाल्या. पण १४ ऑगस्टला सदोबा पाटील जन्माला आले. दोन चांगल्या गोष्टीमध्ये एखादी वाईट गोष्ट होणारच.”

असे अत्र्यांचे एक से एक किस्से आहेत. आजही त्यांचे किस्से, त्यांचं साहित्य, त्यांची नाटकं यांच्यावर मराठी जन तितकंच प्रेम करतात. त्याच्या किश्श्यांतूनच नाही तर त्याच्या एकूणच साहित्यातून आणि चित्रपटातून नेहमीच वाचकांचं,

प्रेक्षकांचं ज्ञानरंजन आणि मनोरंजन केलं आणि आज त्यांच्या मागे सुद्धा त्यांच्या विपुल संपदेचा आपण लाभ घेतच आहोत. सतत विनोदाची मुक्त उधळण करणाऱ्या विनोद सम्राट आचार्य अत्रेंच्या स्मृतींस आजच्या दिवशी सादर वंदन!.!.!

मारण्यासाठी पोलिसांच्या अंगावर धावून जातात. पण आपल्याला एक गोष्ट लक्षात घ्यायला हवी, ती म्हणजे आपण गुन्हेगार असो किंवा नसो कधीही पोलिसांनी आपल्यावर हात उचलल्यास आपण त्यांना परत फिरून मारण्याचं धाडस करू नये.

कारण कायद्यात हे स्पष्ट नमूद केलं आहे की, पोलिसांशी असभ्य भाषेत वर्तन आणि पोलिसांना मारहाण हा कायद्याने गुन्हा आहे. त्यानुसार IPC ३५३ आणि ३३२ नुसार गुन्हा दाखल केला जाऊ शकतो. आपल्याला कठोरातली कठोर शिक्षा होऊ शकते.

पण पोलिस विनाकारण मारत असतील तर काय करायचं?

पोलिसांना काय अधिकार असतात –

शब्दांचा म्हणजे आपल्या बोलण्याचा परिणाम व्यक्तिगत जीवनावर तसेच आपल्या संपर्कात येणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीवरही होत असतो. शब्द हे मौल्यवान दागिन्यांप्रमाणे आहेत. जसे दागिने वापरण्यापूर्वी आपण घासून-पुसून लख्ख करतो अगदी त्याचप्रमाणे शब्दही केले जावेत.

उपदेशात्मक बोलताना तासून बोललेल्या शब्दांमुळे लगेच समोरच्याचे डोळे उघडतील. जे बोलायचे आहेत ते योग्य शब्द आहेत ना, याची पडताळणी करणं गरजेचं आहे! शब्द योग्य नसतील गोष्टी बिघडतात. म्हणून म्हणतात ‘बोलून विचार करण्यापेक्षा विचार करून बोला’.

शिवरायांचे राज्य आजही हवेहवेसे वाटते ह्याचे कारण म्हणजे स्वराज्यात न्याय मिळत होता. केवळ युद्ध व लढाई पुरते महाराज मर्यादित नव्हते त्यांचे न्यायदान देखील महत्वाचे होते. नेमके कसे होते शिवरायांचे न्यायदान पाहुयात आजच्या लेखात.

शिवाजी महाराजांपूर्वी बादशाही हुकूमतीत न्याय मिळत नव्हता. अर्थात पैशाने न्याय विकत घेता येत होता. लाच घेत न्याय देणारे सुद्धा आपले तत्व खुंटीला टांगून ठेवत होते. वतनदार व काही देशमुख लोक हवा तसा न्याय करायचे. पण ह्यामुळे रयतेस त्रास व्हायचा.

शिवरायांनी वतनदारीच संपवल्यामुळे न्यायशास्त्राचे स्वरूप बदलले होते. महाराजांनी आता वतनदार नव्हे तर सरकारी अधिकारी नेमले होते.

गावखेड्यात गोत सभा भरायच्या आणि परगण्यात पंचायत भरायची. ह्यावर कोणाला निकाल मान्य नसेल किंवा सरकारी अधिकारी न्याय देत नसतील तर रयतेला थेट शिवरायांकडे न्याय मागता येत होता.

कधी कधी तर शिवरायांचे सुद्धा निकाल आऊसाहेबांनी बाद करून पुन्हा निवाडा केल्याचे दिसते. अर्थात आज उच्च, सर्वोच्च न्यायालय दिसतात ते महाराजांनी त्या काळात निर्माण केले होते.

महाराजांनी राजाभिषेकावेळी न्यायाधीश व पंडितराव अशी दोन पदे निर्माण केली. न्यायाधीश उच्चस्तरीय निवाडे करणार आणि पंडितराव धर्मासंबंधी निवाडे करणार.

“रयत कुणाचे जप्तीत नाही” म्हणत महाराजांनी सर्वांना ठणकावून सांगितले की रयत कुणाच्या अखत्यारीत वा अधिकारात येत नाही. हे रयतेचे राज्य आहे.

महाराज सुद्धा सिंहासनावर आरूढ झाले तेव्हा तिथे सुवर्ण तुला होती. ह्या राज्यात न्याय मिळतो हाच त्या सुवर्णतुलेचा अर्थ होता. असे न्यायाचे राज्य शिवरायांनी केले होते. आता आपण शिवाजी महाराजांनी केलेले काही निवाडे पाहुयात.

हल्लीच्या काळात ह्या पंथामध्ये अनेक नियम-अटी दिसतात मात्र एकेकाळी ह्याच पंथाने कर्मकांडांना कडाडून विरोध केला होता. जरी नियम असले तरी हा पंथ कर्मकांड मानत नाही. नियम केवळ भक्ती व उपासनेसाठीच आहेत.

पण महानुभाव पंथाच्या बाबतीत केलेल्या चुकीच्या प्रचारामुळे अनेकांना प्रश्न पडतो की, महानुभाव पंथामध्ये विचारांची महानता आहे का? हा संप्रदाय स्त्रियांसाठी पण आहे का?

की पूर्वीप्रमाणेच ह्याने देखील स्त्रियांना शूद्र ठरवले आहे. नेमके महानुभाव पंथ स्त्रियांविषयी काय सांगतो, ह्याचे उत्तर जाणून घेऊ आजच्या लेखात.

महानुभाव पंथ निर्माण करणारे चक्रधरस्वामीस्वतः विचारांनी थोर होते. त्यांना हे ज्ञान मिळवण्यासाठी अनेक काळ मौन बाळगावे लागले.

शांत बसून त्यांनी इतर सर्व संप्रदायाचा व उपासना पद्धतींचा विचार केला. शूद्रांची व स्त्रियांची होणारी अध्यात्मिक हानी त्यांना बघवत नसे.

तेव्हाच त्यांनी हा पंथ स्थापन केला. “न स्त्री स्वातंत्र्य महती“ असे म्हणत शास्त्रांनी स्त्रियांचे स्वातंत्र्य काढून घेतले होते. स्त्रीजन्म व शूद्र कुळात जन्म म्हणजे केवळ पूर्वजन्मीचे पाप असे धर्म मानायचा.

ह्यालाच विरोध करत चक्रधर स्वामींनी महान अनुभूतीसाठी निर्माण केलेला हा पंथ होता. पंथ म्हणजेच मार्ग, एक विचारधारा.

वर्णव्यवस्थे प्रमाणे ब्राह्मणांना ज्ञानाचा अधिकार होता. क्षत्रियांना म्हणावा तितका अधिकार नव्हता. पण शूद्र व स्त्रियांवर मात्र खूप अन्याय व्हायचाच. चक्रधर स्वामींनी पंथ निर्माण केला तेव्हाच ‘नागाईसा’ नावाच्या स्त्रीला त्यांनी दीक्षा दिली. ह्या स्त्रीला संन्यास घ्यायचा होता.

त्या काळात स्त्रियांनी देव धर्म केवळ घरात करावा अशी मान्यता होती. तेव्हा नागाईसाला संन्यास देणे म्हणजे मोठे क्रांतिकारी पाऊल उचलण्यासारखे होते.

जे चक्रधरांनी केले. त्याचप्रमाणे त्यांनी विधवा स्त्रियांना देखील संप्रदायात घेतले. कोणतेही कर्मकांड न मानता देवाची भक्ती करण्यास शिकवले.

स्त्री व पुरुष समान आहे हेच चक्रधारांचे विचार होते. ते म्हणायचे “पुरुषांचा तो जीव व स्त्रियांचा काय जीवलिया काय?” अर्थात पुरुषांप्रमाणे स्त्रीचा देखील जीव आहे, तिला देखील अध्यात्मिक उन्नतीचा अधिकार आहे.

महानुभाव पंथ केवळ स्त्रियांना अध्यात्माचे ज्ञान देण्यापुरता मर्यादित राहीला नव्हता तर मासिक पाळी सारखे विटाळाचे थोथंड ह्या पंथाने मोडून काढले होते. एकदा महदंबा नामक स्त्री चक्रधारांपासून लांबवर बसली होती.

तिला चक्रधरांनी जवळ येऊन बसण्यास सांगितले. उपदेश ऐकू येत नव्हता तरी महदंबा जवळ आली नाही. कारण विचारता तिने मासिक पाळीचा धर्म सांगितला.

तेव्हा चक्रधर स्वामी म्हणाले, “बाई जैसा नाका शेंबूड ये, तोंडा थुंका ये, काना मळ ये, डोळीया चिपडिया येती, गुह्यद्वारा मळू ये, तैसा हा एकी धातू स्त्रवे.. तयाचा विटाळ धरु नये“.

हे सांगत चक्रधरांनी केवळ स्त्रियांना स्वातंत्र्य नाही दिले तर त्यांच्या भावना व परिस्थिती देखील समजून घेतली. महदंबाला कळले की अध्यात्मात ह्या गोष्टींचा विटाळ होऊच शकत नाही ती म्हणाली “आजपासून न धरी जी“ म्हणजेच हे कर्मकांड व रूढी मी आजपासून पाळणार नाही.

ह्याच तत्वावर शिवरायांनी सुभेदाराची सून सन्मानाने परत पाठवली. ही कथा ऐकताना महाराजांविषयी असणारा आदर अधिकच वाढतो.

पण नेमके काय घडले होते? कोणी त्या सुनेला धरून आणले होते? ही कथा सत्य आहे की निव्वळ एक दंतकथा? ह्या कथेमधील काही समज गैरसमज आपण आजच्या लेखामधून दूर करण्याचा प्रयत्न करूयात.

त्या वेळेस कल्याणचा सुभेदार मुल्ला अहमद होता. शिवरायांनी एकीकडे जावळी जिंकून चंद्रराव मोऱ्यास ठार केले होते व रायगड सारख्या किल्ल्याचे बांधकाम देखील चालू केले होते. खर्च प्रचंड येत होता पण स्वराज्यात नवनवीन मुलुख सामील करावेच लागणार होते.

विजापूरचा आदिलशाह शेवटचे श्वास मोजत असतानाच मोठा मुलुख स्वराज्यात सामील केलेला बरा असा निर्धार करत शिवरायांनी मोठा प्रांत स्वराज्यात जोडला होता. त्याच दरम्यान राजांना खबर लागली की कल्याणचा सुभेदार मोठा खजिना घेऊन विजापूरला निघाला आहे.

आता शिवरायांनी मोठी मोहीम आखली होती. काहीही करून हा खजिना मिळवायचाच होता. म्हणून महाराज काही विश्वासू लोकांना घेऊन कल्याणच्या मार्गाने निघाले होते. राजांनी एक तुकडी पुढे पाठवली होती तिचे नेतृत्व आबाजी सोनदेव करत होते.

एकीकडे हा कल्याणचा सुभेदार आपल्या कुटुंबियांसोबत घाट पार करत होता. त्यात मुलं आणि सुनाही होत्या. सर्व बाजूंनी घनदाट जंगल, तरी सुभेदार तिथून प्रवास करत होता.

काही काळ भयाण शांतता होती पण नंतर मात्र मराठ्यांनी हर हर महादेवच्या घोषणा देत विजापुरी फौजेवर हल्ला चढवला होता.

अचानक झालेल्या हल्ल्यामुळे विजापुरी सैन्य पळून गेले होते आणि मराठ्यांच्या हाती हा शाही खजिना लागला होता. तो खजिना घेत आबाजींनी भिवंडी व कल्याण काबीज केले.

शिवराय कल्याणला आले तेव्हा त्यांचे मोठ्या जल्लोषात लोकांनी स्वागत केले. राजांपुढे सारा खजिना पेश करण्यात आला.

अत्यंत मौल्यवान हिरे, माणके, विविध रत्न, सोने रूपे त्या खजिन्यात होते. आबाजी सोनदेवांनी इशारा केला आणि काही मावळे एक मेणा घेऊन दरबारात आले.

कल्याणच्या सुभेदाराची सून त्या मेण्यातून बाहेर आली. लुटीदरम्यान तिला देखील अटक झाली होती. आबाजी सोनदेवांनी महाराजांना सल्ला दिला की, “ही एक अत्यंत रूपवान स्त्री आहे. त्यात ती सुभेदाराची सून आहे.

तिला आपण नाटकशाळेत ठेवावे.” राजांना हे ऐकून अत्यंत राग आला. त्यांनी असे करण्यास नकार दिला. तेव्हा आबाजी सोनदेव म्हणाले, “महाराज, अहो ह्या पातशहांनी आपल्या आया बहिणी नागवल्या, बाटवल्या. आपण ह्यांचा सूड घेतलाच पाहिजे.” राजांसमोर आता तुकोबांचे शब्द येऊ लागले होते “परस्त्री रखुमाई समान.“

महाराज म्हणाले, “आबाजी, अहो ह्या पातशहांनी ऐसें केले म्हणून तर आपण हे ईश्वरीय राज्य निर्माण करत आहोत. ह्या सुभेदाराच्या सुनेला उचित मान करून पुन्हा माघारी पाठवा.”

महाराजांचा आदेश निघाला होता, अगदी तसेच करण्यात आले होते. शिवरायांनी महिलेचा आदर केला होता. स्वराज्यात महिला देवासमान होत्या.

आता शिवरायांच्या तोंडी काही जणांनी एक वाक्य घातले आहे ते म्हणजे “अशीच अमुची आई असती सुंदर रूपवती, आम्हीही सुंदर झालो असतो वदले छत्रपती.“

अर्थात महाराज तिला म्हणाले होते की. आमची आई तुझ्यासारखी सुंदर असती तर आम्हीही सुंदर निपजलो असतो. पण हे वाक्य निव्वळ ढोबळ वाटते. कितीही कुरूप असली तरी मुलाला आपली आई प्रिय असते.

त्यात समकालीन असणाऱ्या परमानंदाने जिजाऊंचे वर्णन करताना अत्यंत सुंदर रूपवान असल्याचे म्हटले आहे. आपल्या आईची बरोबरी आपण कोणाबरोबरही करत नाही. केवळ तुम्ही आम्हाला आईच्या जागी आहात असे म्हटले जाते. हेच महाराजांना अभिप्रेत असावे.